సత్యాగ్రహం కోసం సర్ సంఘచాలక్ పదవి వదులుకున్న డాక్టర్జీ 

* డాక్టర్ శ్రీరంగ్ గాడ్‌బోలే

స్వతంత్ర పోరాటంలో ఆర్ఎస్ఎస్ – 5

గాంధీ ఇచ్చిన ఉప్పు సత్యాగ్రహం పిలుపు సరళతలో కూడుకొంది.  విశ్వవ్యాప్తంగా ఉపయోగించే ఆహార పదార్ధంపై పన్నును ఎత్తిచూపడం ద్వారా, గాంధీ దేశవ్యాప్తంగా సామాన్య ప్రజలను ఉత్తేజపరిచారు. భూమి ఆధారిత ఆర్ధిక వ్యవస్థలు గల  సెంట్రల్ ప్రావిన్సులు, బెరార్ వంటి ప్రాంతాలు ఇతర అణచివేత చట్టాలను ఉల్లంఘించే కార్యక్రమాన్ని అనుసరించాయి.

బెరార్‌లోని అటవీ సత్యాగ్రహం 10 జూలై 1930న పుసాద్ (జిల్లా. యవత్మాల్)లో ప్రారంభమైంది. 1928లో వార్ధా సమీపంలోని హింగన్‌ఘాట్ రైల్వే స్టేషన్‌లోని ప్రభుత్వ నిధిని కొల్లగొట్టే ప్రయత్నం జరిగింది. ఆ దాడిలో ఉపయోగించిన పిస్టల్ విప్లవ ఉద్యమంలో ఆర్ఎస్ఎస్ వ్యవస్థాపకుడు  డాక్టర్.హెడ్గేవార్ సహచరుడికి చెందినది. క సహోద్యోగికి చెందినది కావడంతో ఆయనపై  బ్రిటిష్ వారు కఠినమైన నిఘా ఏర్పరిచారు.

ఈ పరిస్థితులలో హెడ్గేవార్, ఆయన సన్నిహిత సహచరుడు అప్పాజీ జోషి అటవీ సత్యాగ్రహంలో పాల్గొనాలని నిర్ణయించుకున్నారు. ఏదైనా జాతీయవాద ఆందోళనలో పాల్గొనడానికి సంఘ్ స్వయంసేవకులు తన ఆదేశం కోసం వేచి ఉండరని హెడ్గేవార్ విశ్వసించారు.

వారు సాధారణ హిందువులుగా, సంస్థాగత గుర్తింపును ప్రదర్శించకుండా తమ కర్తవ్యాన్ని నిర్వర్తించాలని ఆయన ఆశించారు. సంఘ్‌కు విశాల హిందూ సమాజం నుండి వేరుగా ఉండే గుర్తింపు ఉండకూడదనేది ఆయన  ప్రతిష్టాత్మకమైన నమ్మకం.

సంఘ్ విధానం

20 జూన్ 1930న సంఘ్ స్వయంసేవకులను ఉద్దేశించి చేసిన ప్రకటనలో హెడ్గేవార్ ఇలా పేర్కొన్నారు:  “ప్రస్తుత ఆందోళనలకు సంబంధించి సంఘ్ విధానం తరచుగా అడుగుతున్నారు. ప్రస్తుతం, సంఘ్ ఆందోళనలో ఒక సంస్థగా పాల్గొనడంపై నిర్ణయం తీసుకోలేదు. తమ వ్యక్తిగత సామర్థ్యంలో పాల్గొనాలనుకునే ఎవరైనా అతని సంఘచాలక్ నుండి అనుమతి కోరిన తర్వాత అలా చేయవచ్చు. వారు సంఘ్ పనికి అనుకూలమైన రీతిలో మాత్రమే పని చేయాలి” (సంఘ్ ఆర్కైవ్స్, హెడ్గేవార్ పేపర్లు, డాక్టర్ హెడ్గేవార్ లేఖలు శుభ్రం\1930\జూలై 1930 20-7-30ఎ).

ఈ అధికారిక ప్రకటన కంటే ముందే సంఘ్ స్వయంసేవకులకు శాసనోల్లంఘన ఉద్యమంలో పాల్గొనేందుకు హెడ్గేవార్ స్వేచ్ఛ ఇచ్చినట్లు తెలుస్తోంది. నిజానికి, హెడ్గేవార్ స్వయంగా అలా చేయాలని నిర్ణయించుకోవడానికి ముందే అనేక మంది ప్రముఖ సంఘ్ స్వయంసేవకులు ఉద్యమంలో పాల్గొన్నారు.

ఈ ఉద్యమం ప్రాంతీయ, జిల్లా స్థాయిలలో కాంగ్రెస్ ఏర్పాటు చేసిన తాత్కాలిక యుద్ధ కౌన్సిల్‌ల ఆధ్వర్యంలో నిర్వహించారు. 1927 ఆగస్టు 20న చందా (ప్రస్తుత చంద్రాపూర్)లో సంఘాన్ని ప్రారంభించినప్పటికీ, 1928 డిసెంబర్‌లో హెడ్గేవార్ చందా సందర్శించడం చందా సంఘానికి పురికొల్పింది. చందాలో యుద్ధ మండలి ఏర్పాటుకు జరిగిన సమావేశానికి అబాసాహెబ్ చెండ్కే, నారాయణ్ పాండురంగ్ అలియాస్ నానాసాహెబ్ భగవత్ (ప్రస్తుత సర్ సంఘచాలక్  డా. మోహన్ భగవత్ ఆయన మనవడు), రఘునాథ్ సీతారామ్ అలియాస్ దాదాసాహెబ్ దేవైకర్ (చందా సంఘాచాలాక్), రామచంద్ర రాజేశ్వర్ అలియాస్ తాతయ్యజీ దేశముఖ్ (చందా కార్యవాహా) వంటి ప్రముఖ సంఘ్ స్వయంసేవకులు హాజరయ్యారు.

చందా వార్ కౌన్సిల్  మొదటి అధ్యక్షుడు రాజేశ్వర్ గోవింద్ అలియాస్ బాబాజీ వేఖండే హెడ్గేవార్ నేతృత్వంలోని సత్యాగ్రహి బృందంలో సభ్యుడిగా కొనసాగారు (కె.కె.చౌదరి సంపాదకత్వంలో ప్రచురించిన  స్వాతంత్ర్య ఉద్యమ చరిత్రకు ప్రాతిపదిక సమాచారం, శాసనోల్లంఘన ఉద్యమం, ఏప్రిల్-సెప్టెంబర్ 1930 , వాల్యూమ్ XI; మహారాష్ట్ర ప్రభుత్వ గజెట్ విభాగం, ముంబై, 1990, పేజీ 901).

30 జూన్ 1930న చందాలో మాధవ్ శ్రీహరి అలియాస్ బాపూజీ   అన్నాజీ సిరాస్ అలియాస్ బాపూజీ అనే  సమావేశాన్ని నిర్వహించడంలో దేశ్‌ముఖ్, బాపూజీ సిరస్ వంటి  సంఘ స్వయంసేవకులు చొరవ తీసుకున్నారు. (చౌదరి, పేజి 974).

1 మే 1930న నాగ్‌పూర్‌లో జరిగిన సమావేశంలో, డాక్టర్.మూంజే దహిహండా (జిల్లా. అకోలా) నుండి తెచ్చిన సెలైన్ వాటర్ నుండి నిషిద్ధ ఉప్పును తయారు చేసి, వి డి. సావర్కర్ యొక్క నిషేధిత పుస్తకం ది ఇండియన్ వార్ ఆఫ్ ఇండిపెండెన్స్ 1857 నుండి ఒక భాగాన్ని చదివారు. కొద్దిసేపటికే ఆయనను సంఘ్ అనుసరించింది. సర్ కార్యవాహ  (ప్రధాన కార్యదర్శి) గోపాల్ ముకుంద్ అలియాస్ బాలాజీ హుద్దర్, అతను నిషిద్ధ ఉప్పును సిద్ధం చేసి, ఆయన గ్రహాంతర ప్రభుత్వాన్ని పడగొట్టడానికి సంబంధించిన సావర్కర్ లైఫ్ ఆఫ్ మజ్జినీ ముందుమాట నుండి కొంత భాగం చదివారు (చౌదరి, పేజి.903).

21 మే 1930న ఆర్వీ (వార్ధా జిల్లా)లో దాదాపు 700 మంది హాజరైన సమావేశంలో, ప్రముఖ సంఘ్ స్వయంసేవక్ డా.మోరేశ్వర్ గణేష్ ఆప్టే నిషేధిత సాహిత్యాన్ని చదివారు (చౌదరి, పేజీ.948). ఆప్టే తర్వాత ఆర్వీ సంఘచాలక్‌గా మారారు.

నాగ్‌పూర్ జిల్లాకు చెందిన సంఘచాలక్ అప్పాసాహెబ్ హల్డే సెంట్రల్ ప్రావిన్సెస్ వార్ కౌన్సిల్‌కు పన్నెండవ అధ్యక్షుడయ్యాడు. ఆయన 6 మార్చి 1931 న జైలు నుండి విడుదలయ్యారు.  (మహారాష్ట్ర, 12 మార్చి 1931). హల్డే కాంగ్రెస్‌లో నియంత్రక్ గా, జిల్లా సంఘచాలక్‌గా కూడా ఉన్నారు.

కొందరు కాంగ్రెస్ సభ్యులు చందా వద్దకు వచ్చినప్పుడు హాల్డే సమక్షంలో గాంధీకి ఫిర్యాదు చేశారు. గాంధీ ప్రతిస్పందన ఏమిటంటే, “నాకు సంఘ్ గురించి తెలుసు, కాబట్టి డాక్టర్ హెడ్గేవార్, హాల్డే గురించి ఈ విధంగా ఆలోచించవద్దు.” ఈ జ్ఞాపకాన్ని హాల్డే స్వయంగా హెడ్గేవార్ జీవిత చరిత్ర రచయిత పాల్కర్‌కి వివరించారు (సంఘ్ ఆర్కైవ్స్, హెడ్గేవార్ పేపర్స్, నానా పాల్కర్\హెడ్గేవార్ నోట్స్ –2 2_133).

సావోనేర్ సంఘచాలక్ నారాయణ్ అంబోకర్ రాయ్‌పూర్ జైలు నుండి 11 మార్చి 1931న (మహారాష్ట్ర, 12 మార్చి 1931) విడుదలయ్యారు. 10 మార్చి 1931 (మహారాష్ట్ర, 15 మార్చి 1931) జైలు నుండి విడుదలైన తర్వాత వాషిమ్‌కు చెందిన అడ్వె.శంకర్ అలియాస్ అన్నాసాహెబ్ డబీర్‌ను సత్కరించారు. ఆయనను ఆగష్టు 1931లో వాషిం సంఘచాలక్‌గా నియమించారు.

సంస్థాగత వ్యవస్థలో మార్పులు

సత్యాగ్రహంలో పాల్గొనే ముందు హెడ్గేవార్ సంస్థాగత ఏర్పాటులో కొన్ని మార్పులు చేశారు. 20 జూన్ 1930 నాటి సంఘ స్వయంసేవకులకు  పైన పేర్కొన్న లేఖలో హెడ్గేవార్ ఇలా వ్రాశారు: “వార్ధా జిల్లా అధికారి అప్పాజీ జోషితో పాటు, నాగ్‌పూర్, వేఖండే, ఖరోటే, పాలెవార్‌లలో ప్రముఖ సంఘ్ కార్యకర్తలు అయిన పరమార్థ్, డియోతో పాటు చందాచల్‌లోని సంఘ్ ఆర్వీ సంఘ కార్యకర్తలు కూడా ఉన్నారు. నానాజీ దేశ్‌పాండే, సలోద్‌ఫకీర్ సంఘచాలక్ త్రయంబక్రావ్ దేశ్‌పాండే, నేను బేరార్‌లోని పుసాద్‌లో జరుగుతున్న సత్యాగ్రహంలో పాల్గొనబోతున్నాను”.

” ఫలితంగా, చాలక్  పనిని నాగ్‌పూర్‌కు చెందిన ప్రసిద్ధ డాక్టర్ పరంజ్‌పేకి సంఘ్ కేటాయించింది.  ఆయన ఇకపై చాలక్‌గా ఉంటారు. నాగ్‌పూర్ సంఘ్‌తో ఏదైనా ఉత్తరప్రత్యుత్తరాలు క్రింది చిరునామాలో చేయవచ్చు (వి.వి.కేల్కర్, బిఎ, ఎల్ ఎల్ బి, న్యాయవాది హైకోర్టు ఇత్వార్ దర్వాజా, నాగ్‌పూర్ సిటీ). అడ్వొకేట్. మనోహర్పంత్ దేశ్‌పాండేను వార్ధా జిల్లా అధికారి అప్పాజీ జోష్ స్థానంలో నియమించాము. అక్కడి ఉత్తరప్రత్యుత్తరాలు దేశ్‌పాండే, టీచర్ న్యూ ఇంగ్లీషు స్కూల్, వార్ధాకు పంపవచ్చు.

ఎప్పుడూ జాగ్రత్తగా ఉండే హెడ్గేవార్ ఇలా వ్రాసారు:  “పై చిరునామాలను వ్రాసేటప్పుడు, ఇచ్చిన చిరునామాలను మాత్రమే వ్రాయవచ్చు.   సంఘచాలక్, కార్యవహ్ మొదలైన పోస్ట్‌ల పేర్లు కాదు.” ఆయన ఇంకా ఈ విధంగా వ్రాసారు: “ఈ సంవత్సరం వేసవి తరగతులకు బాగా హాజరయ్యారు.  బాగా ఏర్పాటు చేశారు. భౌతిక, సైనిక తరగతులతో పాటు, మేధో తరగతులు కూడా జరిగాయి”.

గమనించదగ్గ విషయం ఏమిటంటే, హెడ్గేవార్ తన లేఖలలో ఎక్కడా తాను లేనప్పుడు సంఘ్‌కు ఏమి జరుగుతుందనే కనీస భయాన్ని వ్యక్తం చేయలేదు. ఇది తన సహచరులపై, తాను స్వయంగా రూపొందించిన సంఘ్ కార్య పద్దతిపై ఆయనకు గల విశ్వాసాన్నివెల్లడి చేస్తుంది.

సర్ సంఘచాలక్ పదవిని వదులుకోవడం

జూలై 10న పదకొండు మంది సత్యాగ్రహీల మొదటి బ్యాచ్‌కు నాయకత్వం వహించిన ఎం ఎస్ అనీకి అనధికారిక పద్ధతిలో గడ్డి కోసినందుకు ఐపీసీ  సెక్షన్ 379 కింద ఆరు నెలల సాధారణ జైలు శిక్ష విధించారు. రెండవ బ్యాచ్‌కు నాయకత్వం వహించిన డాక్టర్ మూంజేకు అదే సెక్షన్ కింద  రూ. 6 జరిమానా చెల్లించడంలో విఫలమైతే, కోర్టు ముగిసే వరకు జైలు శిక్ష విధించారు.

స్థానిక సత్యాగ్రహ కమిటీ ఆహ్వానం మేరకు, మూంజే మరుసటి రోజు కూడా ప్రక్రియను పునరావృతం చేశారు. రూ 10 జరిమానా చెల్లించని పక్షంలో ఒక వారం సాధారణ జైలు శిక్ష విధించారు. (చౌదరి, పేజీ.980). హెడ్గేవార్ సంఘ్ గురు పూజ ఉత్సవ్‌కు అధ్యక్షత వహించవలసిందిగా మూంజేని అడగాలని, ఆయనకు సంప్రదాయకరంగా వీడ్కోలు పలకాలని అనుకున్నారు.   కానీ మూంజే అరెస్టు కావడంతో, ఆయన డాక్టర్ లక్ష్మణ్ వాసుదేవ్ అలియాస్ దాదాసాహెబ్ పరంజ్‌పేని ఈ కార్యక్రమానికి అధ్యక్షత వహించమని అడిగారు.

సంఘం గురుపూజ ఉత్సవ్ 1930 జూలై 12న డాక్టర్ పరంజపే అధ్యక్షతన జరిగింది. భగవా ధ్వజాన్ని పూజించిన తర్వాత, డాక్టర్ పరంజ్‌పే మాట్లాడుతూ, “డా.హెడ్గేవార్ కొంతమంది సహచరులతో కలిసి అటవీ సత్యాగ్రహానికి వెళ్తున్నారు. ఇందులో పాలుపంచుకోవాలనుకునే వారు చేయవచ్చు. ఈ యువ సంస్థ పనికి ఇతరులు సహకరించవచ్చు. ప్రస్తుత ఆందోళనలు దేశాన్ని ముందుకు తీసుకెళ్తాయనడంలో సందేహం లేదు, అయితే ఇది స్వాతంత్ర్య మార్గంలో మొదటి అడుగు మాత్రమే. దేశ స్వాతంత్ర్యం కోసం జీవితాంతం వెచ్చించే వారిని సంఘటితం చేయడంలో నిజమైన పని ఉంది”.

ఆయన  తర్వాత మాట్లాడిన హెడ్గేవార్, “నేను కృతజ్ఞతలు తెలిపి కూర్చున్న తర్వాత, నేను సంఘ్‌కు సర్ సంఘచాలక్‌గా ఉండబోను. డా. పరంజ్‌పే సంఘ్ బాధ్యతను భుజానకెత్తుకోవడానికి అంగీకరించారు అలా చేసినందుకు సంఘ్ తరపున ఆయనకు హృదయపూర్వక ధన్యవాదాలు తెలియజేస్తున్నాను. ఈ ఉద్యమంలో పాలుపంచుకుంటున్న వారు మన వ్యక్తిగత సామర్థ్యంతో చేస్తున్నారు. సంఘ్  దృక్కోణాలు, పనితీరులో ఎలాంటి మార్పు లేదు లేదా అదే మన విశ్వాసం మసకబారలేదు”.

“దేశంలో జరుగుతున్న లెక్కలేనన్ని ఆందోళనల గురించి, లోపల,  వెలుపల నుండి జ్ఞానాన్ని పొందడం, వాటిని మన పని కోసం ఉపయోగించుకోవడం దేశ స్వేచ్ఛ కోసం కృషి చేసే ఏ సంస్థకైనా విధి. సంఘ్‌లోని ఈ పోరాటంలో ప్రవేశించిన వారు , నేడు ప్రవేశిస్తున్న మనం కూడా ఈ లక్ష్యంతోనే చేస్తున్నాం. నేడు జైలుకు వెళ్లడాన్ని దేశభక్తికి చిహ్నంగా భావిస్తారు. రెండేళ్లు జైలుకు వెళ్లడానికి సిద్ధంగా ఉన్న వ్యక్తి తన భార్య, పిల్లలు, ఇల్లు, ఉద్యోగానికి సెలవు తీసుకొని స్వేచ్ఛతో వివాహం చేసుకున్న సంస్థ కోసం పని చేయమని కోరితే, ఎవరూ సిద్ధంగా లేరు. ఇది ఎందుకు జరగాలి?”

“ఎందుకంటే దేశానికి స్వాతంత్ర్యం ఆరు నెలలు లేదా ఒక సంవత్సరం పాటు పని చేయడం ద్వారా కాదు, కానీ స్వాతంత్రానికి  సంస్థ పనిని నిరంతరం చేయడం ద్వారా మాత్రమే పొందవచ్చని ప్రజలు అర్థం చేసుకోవడానికి ఇష్టపడరు. మనం ఈ కాలానుగుణ దేశభక్తిని విస్మరించి, దేశం కోసం చనిపోవడానికి సిద్ధంగా ఉండాలని సంకల్పించకపోతే దేశానికి మంచి రోజులు కనిపించవు. ఈ సంఘ్  లక్ష్యం యువతలో ఈ వైఖరిని పెంపొందించడం. వారిని సంఘటితం చేయడం” (సంఘ్ ఆర్కైవ్స్, హెడ్గేవార్ పేపర్స్, నానా పాల్కర్\హెడ్గేవార్ నోట్స్ –3 3_131, 132).

సంఘ్‌లో అవసరమైన సంస్థాగత మార్పులు చేసి, తన లక్ష్యాలను వివరించిన హెడ్గేవార్ ఇప్పుడు సత్యాగ్రహంలో చేరడానికి పూర్తిగా సిద్ధమయ్యారు.