అటవీ సత్యాగ్రహంలో డా. హెడ్గేవార్ 

స్వతంత్ర పోరాటంలో ఆర్ఎస్ఎస్ – 6

డా. శ్రీరంగ్ గాడ్‌బోలే

సంఘ్ వ్యవస్థాపకులు డా.హెడ్గేవార్‌కు దేశ నిర్మాణంపై మూడు తిరుగులేని అభిప్రాయాలు ఉన్నాయి – ముందుగా, అవసరం వచ్చినప్పుడు దేశం కోసం చనిపోవడానికి సిద్ధంగా ఉండాలి, అంతకన్నా ముఖ్యమైనది దేశం కోసం జీవించడం; రెండవది, దేశం విముక్త  కాలానుగుణంగా జరిగెడిది కాదు, దేశభక్తిలో ఉంటుంది; మూడవది, మానవ-నిర్మాత కఠినమైన, సమయం తీసుకునే మార్గం ద్వారా మాత్రమే దేశ నిర్మాణాన్ని సాధించవచ్చు.

అశాశ్వతమైన వాటిపై కాకుండా శాశ్వతమైన వాటిపై దృష్టి సారించిన వ్యక్తి నుండి వచ్చినప్పుడు, అటవీ సత్యాగ్రహం వంటి స్వల్పకాలిక ఆందోళనలో పాల్గొనడానికి హెడ్గేవార్ తన నూతన సంస్థ బాధ్యతలను వదులుకోవడం గందరగోళంగా అనిపించవచ్చు. ఆయన 12 జూలై 1930న సర్ సంఘచాలక్ పదవిని వదులుకున్నారు.

పన్నెండు మంది గల ఆయన సత్యాగ్రహి బృందంలో విఠల్ డియో, గోవింద్ సీతారాం అలియాస్ దాదారావు పరమార్థ్, పురుషోత్తం దివాకర్ అలియాస్ బాబాసాహెబ్ ధోలే (అందరూ నాగ్‌పూర్‌కు చెందినవారు), హరికృష్ణ అలియాస్  అప్పల్‌జీ జోషి (వార్ధా జిల్లా సంఘచాలక్), రామకృష్ణ భార్గవ్ అలియాస్ భయ్యాజీ కుంబల్వార్, త్రయంబక్ దేశ్‌పాండే (సలోద్‌ఫకీర్ జిల్లా సంఘచాలక్. వార్ధా), నారాయణ్ గోపాల్ అలియాస్ నానాజీ దేశ్‌పాండే (అరవీ జిల్లా సంఘచాలక్. వార్ధా), ఆనంద్ అంబాడే, రాజేశ్వర్ గోవింద్ అలియాస్ బాబాజీ వెఖండే, గ్లేవార్ ఉన్నారు.

సత్యాగ్రహులకు పంపడం

హెడ్గేవార్ నేతృత్వంలోని సత్యాగ్రహి బృందం 14 జూలై 1930న నాగ్‌పూర్ నుండి పూసాడ్ (యావత్మాల్ జిల్లా)కు బయలుదేరింది. రైల్వే స్టేషన్‌లో దాదాపు 200 నుండి 300 మంది ప్రజలు వారిని వీక్షించేందుకు గుమిగూడారు. వారు పట్టుబడటంతో, హెడ్గేవార్ క్లుప్తంగా ఇలా మాట్లాడారు: “ప్రస్తుత పోరాటం మాత్రమే స్వాతంత్ర్యం కోసం చివరి పోరాటం లేదా అదే మీకు స్వాతంత్ర్యం పొందుతుంది అనే అపోహను కలిగి ఉండకండి. నిజమైన యుద్ధం ఇంకా ముందు జరగాలి. కాబట్టి ప్రతిదీ త్యాగం చేయడానికి సిద్ధంగా ఉండండి.  దానిలో మునిగిపోండి. మేము, ఇతరులు కూడా ఈ పోరాటంలో పాల్గొనడానికి కారణం, ఇది మనల్ని స్వాతంత్ర్య మార్గంలో ముందడుగు వేస్తుందనే నమ్మకం నాకు ఉంది”. వందేమాతరం నినాదాల మధ్య రైలు వార్ధాకు బయలుదేరింది. ఆ సాయంత్రం సంఘానికి సెలవు ఇచ్చారు.

జూలై 15న, హెడ్గేవార్, ఆయన  బృందాన్ని వార్ధాలోని రామమందిరంలో సత్కరించారు. వారిని ఊరేగింపుగా వార్ధా రైల్వే స్టేషన్‌కు తీసుకెళ్లారు. పుల్గావ్, ధామన్‌గావ్, ఇతర ప్రదేశాలలో సత్కరించిన తర్వాత, బృందం పుసాద్ (జిల్లా. యవత్మాల్) చేరుకుంది.

బెరార్ వార్ కౌన్సిల్ అధ్యక్షుడు జి.జి.భోజరాజ్‌ని జూలై 17న అరెస్టు చేశారు. ఆయనను, గంగాధర్ అలియాస్ అన్నా హివార్కర్‌కు అభినందించడానికి అడ్వకేట్‌ దామ్లే అధ్యక్షతన సభజరిగింది. ఇటీవల జారీచేసిన ‘అనధికార వార్తాపత్రికల ఆర్డినెన్స్’ , కాంగ్రెస్ వర్కింగ్ కమిటీని చట్టవిరుద్ధమైన సంస్థగా పేర్కొంటూ ప్రభుత్వ ఉత్తర్వులను ఖండిస్తూ సమావేశం తీర్మానాలను ఆమోదించింది. ఈ సమావేశంలో హెడ్గేవార్, అప్పాజీ జోషి ప్రసంగించారు (కె.కె.చౌదరి, సంపాదకత్వంలో స్వాతంత్ర్య ఉద్యమ చరిత్రకు మూలాధారం, శాసనోల్లంఘన ఉద్యమం, ఏప్రిల్-సెప్టెంబర్ 1930, వాల్యూమ్. XI, గెజిటీర్స్ డిపార్ట్‌మెంట్, మహారాష్ట్ర ప్రభుత్వం, బొంబాయి, 1990, పేజీ. 997).

జూలై 19న జరిగిన సుమారు 4,000 మంది సమావేశానికి లక్ష్మణ్ కె. ఓక్ అధ్యక్షత వహించారు. వక్తలు టి.ఎస్.బాపట్, సదాశివ హన్మంత్ బల్లాల్, యావత్మాల్‌కు చెందిన డి.ఎం.దామ్లే తదితరులు పాల్గొన్నారు. యావత్మాల్ జిల్లా వార్ కౌన్సిల్ తరపున మాట్లాడుతూ, పూసాద్‌లో ఇకపై సత్యాగ్రహం చేయబోమని, బదులుగా జూలై 21 నుండి ధామన్‌గావ్ రహదారిలో యవత్మాల్ నుండి నాలుగు మైళ్ల దూరంలో ఉన్న ప్రదేశంలో కార్యకలాపాలు ప్రారంభమవుతాయని, 21 రోజుల పాటు కొనసాగుతాయని బాపట్ ప్రకటించారు. మొదటి బృందం వాలంటీర్లకు హెడ్గేవార్ నాయకత్వం వహిస్తారని ఆయన ప్రకటించారు (చౌదరి, పేజీ. 998).

సత్యాగ్రహి డా.హెడ్గేవార్

యవత్మాల్ సమీపంలోని ఒక అడవిలో అటవీ చట్టాన్ని ఉల్లంఘించినందుకు హెడ్గేవార్, ఆయన పదకొండు మంది సహచర-సత్యాగ్రాహిలను అరెస్టు చేశారు. కేసరి ఈ సంఘటనను ఇలా వివరిస్తుంది, “యావత్మాల్‌లో శాసనోల్లంఘన 21వ తేదీన ప్రారంభమైంది. డాక్టర్ మూంజే బృందంలో చేరడానికి సిద్ధమైన నాగ్‌పూర్ నుండి హెడ్గేవార్, ధోలే, ఇతరులు తమ ప్రత్యేక పన్నెండు మంది సభ్యుల బృందాన్ని ఏర్పాటు చేసి మొదటి రోజు చట్టాన్ని ఉల్లంఘించారు. ఈ స్థలం పూసాద్ కంటే పెద్దది కావడంతో, పది నుండి పన్నెండు వేల మంది ప్రజలు యుద్ధ సన్నివేశానికి గుమిగూడారు. ఈ ప్రదేశం నాలుగు మైళ్లు,  రెండు ఫర్లాంగుల దూరంలో ఉంది. చుట్టూ కొండలు, ఎటు చూసినా పచ్చదనం ఉండడంతో సస్యశ్యామల భూమి (చీకటి పొలాలు) ప్రకృతి అందాలు మంత్రముగ్ధులను చేశాయి. ఐదు సంవత్సరాల వయస్సు గల పిల్లలు, 75 సంవత్సరాల వయస్సు గల పురుషులు, మహిళలు, అనేక మంది మహిళలు తమ భుజాలపై శిశువులను మోసుకెళ్లి ఈ పవిత్ర స్థలానికి కాలినడకన వచ్చారు. డాక్టర్ హెడ్గేవార్ తన పదకొండు మంది సభ్యుల బృందంతో చట్టాన్ని ఉల్లంఘించినప్పుడు, అడవి మొత్తం మహాత్మా గాంధీ కీ జై అనే నినాదాలతో మారుమోగింది! స్వతంత్రతా దేవి కీ జై! చట్టాన్ని ఉల్లంఘించిన హీరోను రోడ్డుపైకి రాగానే అరెస్ట్ చేశారు. జైలు గదిలో వారి విచారణ జరిగింది. డా.హెడ్గేవార్‌పై సెక్షన్లు 117, 279 కింద అభియోగాలు మోపారు.  మూడు, ఆరు నెలల కఠిన కారాగార శిక్ష విధించారు, తద్వారా మొత్తం తొమ్మిది నెలలు. పదకొండు మంది వాలంటీర్లకు సెక్షన్ 379 కింద ఒక్కొక్కరికి నాలుగు నెలల కఠిన కారాగార శిక్ష విధించారు. వారందరినీ వెంటనే అకోలా జైలుకు తరలించారు” (కేసరి, 26 జూలై 1930).

నాగ్‌పూర్‌లో స్పందన

హెడ్గేవార్ అరెస్ట్ అయిన రోజు సాయంత్రం సంఘ్ స్వయంసేవకుల సమావేశం జరిగింది. ఈ సందర్భంగా ఉమాకాంత్ కేశవ్ అలియాస్ బాబాసాహెబ్ ఆప్టే మాట్లాడారు. రాత్రి 10.30 గంటలకు హెడ్గేవార్‌కు తొమ్మిది నెలలు, మిగతా వారికి నాలుగు నెలల కఠిన కారాగార శిక్ష విధించారని మహారాష్ట్ర బై-వీక్లీ కార్యాలయంకు టెలిగ్రామ్ వచ్చింది. జులై 22న, యావత్మాల్‌లో ఈ సత్యాగ్రహుల అరెస్టుతో పాటు నాగ్‌పూర్‌లో డా.నారాయణ్ భాస్కర్ ఖరే, పునంచంద్ రాంకా, బాబాసాహెబ్ దేశ్‌ముఖ్, ధర్మాధికారి (అందరూ మరాఠీ సిపి. వార్ కౌన్సిల్ ఆఫీస్ బేరర్లు) అరెస్టుపై నాగ్‌పూర్‌లో పూర్తి హర్తాళ్ పాటించారు.

అంజుమన్ ఇస్లాం పాఠశాల మినహా అన్ని పాఠశాలలు, కళాశాలలు ఖాళీ అయ్యాయి. మిల్లులు మూతపడ్డాయి. మధ్యాహ్నం విద్యార్థి సంఘం ఆధ్వర్యంలో విద్యార్థులు ఊరేగింపు నిర్వహించారు. క్రాడాక్ టౌన్‌లోని కాంగ్రెస్ పార్క్‌లో డాక్టర్ మూంజే అధ్యక్షతన జరిగిన బహిరంగ సభలో ఇది ముగిసింది. అరెస్టయిన నాయకులను అభినందిస్తూ, స్టూడెంట్స్ యూనియన్ అధికారాన్ని గుర్తిస్తూ తీర్మానాలు ఆమోదించారు.

సాయంత్రం 4-30 గంటలకు. వార్ కౌన్సిల్ కొత్త అధ్యక్షుడు గణపత్రావ్ టికేకర్, పి. కె. సాల్వే, ఛగన్‌లాల్ భారుకా, జి డి. ధోలే, ఆర్ ఎస్. రుయికర్, నందగోలీ, సంఘ్ మార్తాండ్ పరశురామ్ జోగ్  సర్సేనాపతి, అనుసయ కాలే సామూహిక నిరసన ఊరేగింపుకు నాయకత్వం వహించారు (చౌదరి, పేజీ.994) .

సాయంత్రం, సంఘ్ స్వయంసేవకులు, నాగ్‌పూర్‌లోని ప్రముఖ పౌరులు, ఇతర విద్యార్థుల సమావేశం సంఘస్థాన్‌లో హెడ్గేవార్, ఆయన సత్యాగ్రహి బృందాన్ని అభినందించడానికి జరిగింది. ప్రార్థన అనంతరం సర్ సంఘచాలక్ డాక్టర్ పరంజ్పే, డాక్టర్ మూంజే ప్రసంగించారు. రాత్రి చిట్నవీస్ పార్కులో సిపి నాయకుల అరెస్టుకు నిరసనగా సభ నిర్వహించారు. యుద్ధ మండలి. హెడ్గేవార్, ధోలేలకు విధించిన శిక్షలను సమావేశమైన వారికి ప్రకటించారు. సంఘ్ శారీరక శిక్షణ ఇన్‌ఛార్జ్ అనంత్ గణేష్ అలియాస్ అన్నా సోహోనీతో పాటు 250 మంది స్వయంసేవకులు హాజరయ్యారు.

హెడ్గేవార్ అరెస్టుతో సంఘ్ పని ఆగిపోలేదు. జూలై 23 నుండి, సంఘ్  సాధారణ తరగతులను పునఃప్రారంభించారు. రోజువారీ హాజరు 100 దాటింది. జూలై 24 సాయంత్రం, మరాఠీ  సి.పి వార్ కౌన్సిల్ కొత్త అధ్యక్షుడు గణపత్రావ్ టికేకర్  నేతృత్వంలో ఇరవై నాలుగు మంది సత్యాగ్రహీల బృందం నాగ్‌పూర్ నుండి తలేగావ్ (తాల్. అష్టి జిల్లా. వార్ధా)కు బయలుదేరింది.

సత్యాగ్రహిలలో ఇద్దరు సంఘ స్వయంసేవకులు రంభౌ వఖ్రే, విఠల్‌రావ్ గాడ్గే ఉన్నారు. వీరికి సంఘం తరపున భండారా ఉప సంఘచాలక్ కర్మవీర్ పాఠక్ పూలమాల వేసి అభినందించారు. ఈ స్వయంసేవకులను సత్కరిస్తూ, పాఠక్ ఇలా అన్నారు: “భారతీయ నాగరికతను పునరుద్ధరించడానికి, దాని రాజకీయ లక్ష్యాన్ని చేరుకోవడానికి సంఘ్ పుట్టింది, స్వాతంత్ర్యం కోసం ప్రారంభించిన ఏ సంస్థకైనా సంఘ్ సహకరిస్తుంది” (సంఘ్ ఆర్కైవ్స్, హెడ్గేవార్ పేపర్లు, రిజిస్టర్లు\రిజిస్టర్ 7 \DSC_0236-239).

ఉగ్రరూపం దాల్చిన హెడ్గేవార్

ఆయనను యవత్మాల్ నుండి అకోలా వరకు రైల్వే ద్వారా ఖైదీగా తీసుకున్నప్పటికీ, హెడ్గేవార్‌ను అనేక ప్రదేశాలలో సత్కరించారు. ఆయనకు మద్దతుగా నినాదాలు చేశారు. గుమికూడిన ప్రజల ఆకాంక్షలకు వంగి ప్రతి స్టేషన్‌లో ఐదు నిమిషాల పాటు ప్రసంగించారు. రైలు యావత్మాల్, మూర్తిజాపూర్ మధ్య పెద్ద స్టేషన్ అయిన దర్వాకు చేరుకుంది.

రైల్వే ప్లాట్‌ఫారమ్‌పై వేదికను నిర్మించారు.  హెడ్గేవార్‌కు స్వాగతం పలికేందుకు విస్తృత ఏర్పాట్లు చేశారు. 700 నుండి 1000 మంది ప్రజలు గుమిగూడారు. దర్వా వరకు, హెడ్గేవార్ రైలు బండి తలుపు వద్ద నిలబడి, ప్రతి స్టేషన్‌లో జనసందోహానికి ప్రతిస్పందించేవారు.
దర్వా వద్ద, ఆయన  రైలు నుండి దిగి, వేదిక నుండి సుమారు 15-20 నిమిషాలు మాట్లాడారు.

రైలు చాలా సేపు ఆగింది. గార్డు, సబ్-ఇన్‌స్పెక్టర్, స్టేషన్ మాస్టర్ కలత చెందారు. రైలు కంపార్ట్‌మెంట్‌లో ప్రజలు ఆహార ప్యాకెట్లను ఉంచడం ప్రారంభించారు. రైలు దర్వా రైల్వే స్టేషన్ నుండి బయలుదేరింది. హెడ్గేవార్‌తో ఉన్న అప్పాజీ జోషి వెంటనే జరిగిన ఒక సంఘటనను వివరించాడు.

చిన్నపాటి అన్యాయం జరిగినా కోపంతో చెలరేగడానికి హెడ్గేవార్ ప్రసిద్ధి చెందారు. హెడ్గేవార్ ఈ లక్షణాన్ని వారసత్వంగా పొందారు, కానీ సంవత్సరాలుగా, ఆయన తన సంస్థ ప్రయోజనాల కోసం తన నిగ్రహాన్ని సాధించారు. ఇప్పుడు, అయనఆత్మగౌరవం దెబ్బతినడంతో ఈ గుప్త నిగ్రహం బయటపడింది. అప్పాజీ వివరణ ఇలా ఉంది – “రామ్ సింగ్, చేతికి సంకెళ్లు వేయండి” అని 27 ఏళ్ల సబ్-ఇన్‌స్పెక్టర్ కానిస్టేబుల్‌తో రైలు దర్వా నుండి బయలుదేరాడు.

దానికి హెడ్గేవార్, “ఎందుకు సంకెళ్ళు?”
“నేను ఏమి చెయ్యగలను?  డీఎస్పీ   గారు నన్ను పిలిచారు. నేను ఆయనఅధీనంలో ఉన్నందున నేను ఈ పని చేస్తున్నాను”.
“ఇది  డీఎస్పీ   కోరిక అయితే, మేము సత్యాగ్రహం చేసినప్పటి నుండి చేతికి సంకెళ్ళు వేయవచ్చు, కానీ మీరు గమనిస్తే, అతను చేతికి సంకెళ్ళు వేయమని అడగలేదు.”
“అయితే అవి ఇప్పుడు ఆదేశాలు” అన్నాడు సబ్ ఇన్‌స్పెక్టర్.

“ఇది పూర్తిగా తప్పు”.

“ఇది మొదటి జైలు శిక్ష కాదు. మేము  మా ఇష్టప్రకారం సత్యాగ్రహం చేశాం. మేము పారిపోయే వాళ్ళం కాదు. సంకెళ్లు వేయడానికి కూడా ప్రయత్నించవద్దు.” హెడ్గేవార్ వ్యాఖ్యను ఖాతరు చేసే మానసిక స్థితిలో సబ్-ఇన్‌స్పెక్టర్ లేడు. “రామ్ సింగ్, మీరు చేతికి సంకెళ్ళు ఎందుకు వేసుకోకూడదు?” అని అన్నాడు.

దీనికి హెడ్గేవార్, “మీరు అభ్యర్థనను అభినందించినట్లు లేదు” అని ఘాటుగా అన్నారు. ఆ ఉక్కు మాటలు సబ్ ఇన్‌స్పెక్టర్‌ని కలవరపెట్టాయి. హెడ్గేవార్ కొనసాగించారు: “నేను ఎవరో మీకు తెలియడం లేదు. మీరు చేతికి సంకెళ్లు వేసి నరకయాతన పడుతున్నారు. అలాంటప్పుడు నేను కూడా నా దృఢ నిశ్చయం చూపించాలి”
“అంటే మీరు నన్ను చేతికి సంకెళ్ళు వేయడానికి అనుమతించరు?”

డాక్టర్‌కి కోపం వచ్చింది. నేనెప్పుడూ ఆయన ఇంత కోపంగా చూడలేదు. “మీరు చేతికి సంకెళ్ళు ఎలా వేస్తారో చూద్దాం! మీరు తెలివిగా ప్రవర్తిస్తే, నేను నిన్ను రైలు కంపార్ట్‌మెంట్ నుండి బయటకు తోసివేస్తాను. గరిష్టంగా, మీరు రెండవ కేసును నమోదు చేయవచ్చు.  కానీ సత్యాగ్రహం చేస్తున్నప్పుడు మాకు తొమ్మిది నెలల వేస్తారని మేము ఊహించలేదు. మాకు తొమ్మిది నెలల బదులు పద్దెనిమిది నెలలు వస్తాయి. కాబట్టి మీరు చేతికి సంకెళ్లు ఎలా వేస్తారో చూద్దాం.”

వైద్యుడి ఆగ్రహపూరిత వైఖరి వృద్ధ రామ్ సింగ్, ఇతర కానిస్టేబుళ్లను మరింత గందరగోళానికి గురి చేసింది. పరిస్థితిని అంచనా వేసి, అప్పాజీ ముందుకు వచ్చి, “మీరు కొత్తవారు కాబట్టి, ఈ ప్రావిన్స్‌లో డాక్టర్ స్థానం,  ప్రభుత్వం ఆయనను ఎలా పరిగణిస్తుందో మీకు తెలియడం లేదు. డీఎస్పీ ఆదేశాలు జారీ చేశారన్నది అవాస్తవం. వేర్వేరు ప్రదేశాలలో ఆయనకు జరిగిన సత్కారాల కారణంగా మీరు కోపంగా ఉన్నట్లు అనిపిస్తుంది. కానీ ఈ ప్రయత్నం చేయవద్దు.  డీఎస్పీ   ఒక ముస్లిం అని, అతనిని  మీరు సంతోష పరచవచ్చని మీరు అనుకుంటే, అది కూడా తప్పు. చేతికి సంకెళ్లు వేయండి డాక్టర్, డిఎస్పికి మధ్య ఉన్న సంబంధాలను గ్రహించే విధంగా మిమ్ములను మందలిస్తారు.   మేము పారిపోయేవాళ్లమా?”

తోడుగా ఉన్న కానిస్టేబుళ్లు అప్పాజీతో ఏకీభవించి సబ్-ఇన్‌స్పెక్టర్‌కి కారణం చూపేందుకు ప్రయత్నించారు. సబ్-ఇన్‌స్పెక్టర్ ధైర్యసాహసాలు అప్పటికి మాయమయ్యాయి. అతను గొఱ్ఱెగా అన్నాడు, “నేను పేదవాడిని. మీరు వేర్వేరు స్టేషన్లలో దిగండి. మీలో ఎవరైనా పారిపోతే, నేను ఇబ్బందుల్లో పడతాను! ” దానికి అప్పాజీ, “మేము పారిపోవాలనుకున్నట్లయితే, ఇప్పటి వరకు అలా చేయలేము కదా! చింతించకండి. మా పన్నెండు మందిని సురక్షితంగా జైలుకు తరలించినందుకు మీకు క్రెడిట్ లభిస్తుందని నిర్ధారించుకోండి.

సబ్-ఇన్‌స్పెక్టర్‌ కు సహేతుకంగా కనిపించింది. గొడవ సద్దుమణిగింది. డాక్టర్ నవ్వుతూ, “మీకు నమ్మకం ఉందా? రాజీ కుదిర్చిన ఘనత అప్పాజీకే దక్కనుంది. అందుకే నేను ప్రయత్నించినప్పుడు నువ్వు ఒప్పుకోలేదు.” అందరూ పకపకా నవ్వారు. సబ్-ఇన్‌స్పెక్టర్‌తో సహా కంపార్ట్‌మెంట్‌లోని అందరూ కంపార్ట్‌మెంట్‌లోని ఆహారం తీసుకున్నారు. రాత్రి పదిగంటలకు మూర్తిజాపూర్ చేరుకున్నాం. అక్కడి నుంచి రైలు మారి అర్ధరాత్రి 12.30 గంటలకు అకోలా చేరుకున్నాం. మమ్మల్ని లారీలో జైలుకు తరలించారు. మా అందరినీ ఒకే గదిలో నింపారు (సంఘ్ ఆర్కైవ్స్, హెడ్గేవార్ పేపర్లు, నానా పాల్కర్\హెడ్గేవార్ నోట్స్ – 5 5_115-119).

అకోలా జైలులో హెడ్గేవార్ ప్రవాసం ప్రారంభమైంది. ఇది 14 ఫిబ్రవరి 1931 వరకు కొనసాగింది. అటవీ సత్యాగ్రహంలో పాల్గొన్నందుకు హెడ్గేవార్ జైలు శిక్ష విధించారు. ఈ కాలంలో ఇతర సంఘ్ స్వయంసేవకులు ఏమి చేస్తున్నారు? దానికి మరో వ్యాసం కావాలి.